१. परिचय
छत्रपती शिवाजी महाराज हे भारतीय इतिहासातील एक महान योद्धे, कुशल प्रशासक आणि आदर्श नेतृत्वगुण असलेले राजे होते. त्यांनी मराठा साम्राज्याची स्थापना केली आणि मुघल, आदिलशाही व निजामशाही यांसारख्या बलाढ्य सत्तांच्या विरोधात यशस्वी लढाया केल्या. त्यांचा स्वराज्य स्थापनेचा संकल्प आणि पराक्रम आजही लाखो लोकांना प्रेरणा देतो.
२. प्रारंभिक जीवन
२.१ जन्म व बालपण
शिवाजी महाराज यांचा जन्म १९ फेब्रुवारी १६३० रोजी शिवनेरी किल्ल्यावर झाला. त्यांचे वडील शहाजी राजे भोसले हे विजापूरच्या आदिलशाही दरबारी मोठे सरदार होते, तर आई राजमाता जिजाऊ यांनी त्यांच्यावर धर्म, नीतिमत्ता आणि स्वराज्याचे संस्कार केले.
२.२ शिक्षण व प्रेरणा
शिवाजी महाराजांनी लहानपणापासून युद्धकला, घोडेस्वारी, तलवारबाजी आणि प्रशासनाचे शिक्षण घेतले. रामायण, महाभारत आणि इतर ऐतिहासिक कथांमधून त्यांना न्यायप्रिय राजसत्ता आणि पराक्रमाची प्रेरणा मिळाली.
३. मराठा साम्राज्याची स्थापना
३.१ पहिली मोहिम आणि गनिमी कावा
फक्त १६ व्या वर्षी, शिवाजी महाराजांनी तोरणा किल्ला जिंकून आपल्या स्वराज्य स्थापनेच्या मोहिमेची सुरुवात केली. त्यानंतर त्यांनी राजगड, सिंहगड, पुरंदर आणि प्रतापगड यांसारखे अनेक किल्ले ताब्यात घेतले. त्यांनी गनिमी कावा (गेरिला युद्धतंत्र) अवलंबून अधिक शक्तिशाली शत्रूंवर विजय मिळवला.
३.२ आदिलशाही आणि मुघलांशी संघर्ष
शिवाजी महाराजांनी आदिलशाहीच्या अफजल खानाला पराभूत करून १६५९ मध्ये प्रतापगडची ऐतिहासिक लढाई जिंकली. नंतर त्यांनी औरंगजेबाच्या मुघल सैन्याशी संघर्ष केला आणि १६७० मध्ये सिंहगड, पुरंदर आणि अनेक गड पुन्हा मराठ्यांच्या ताब्यात आणले.
४. आग्र्याची कैद आणि सुटका
४.१ आग्र्याला जाण्याचे कारण
शिवाजी महाराजांना १६६६ मध्ये औरंगजेबाने आग्र्याला बोलावले आणि त्यांना नजरकैदेत ठेवले. परंतु, आपल्या चातुर्याने आणि युक्तीने त्यांनी एका साठलेल्या फळांच्या टोपलीत लपून यशस्वी पलायन केले.
४.२ महाराष्ट्रात परतल्यानंतरची परिस्थिती
कैदेतून सुटल्यावर त्यांनी पुन्हा एकदा आपले स्वराज्य मजबूत केले आणि अनेक किल्ले परत जिंकले.
५. राज्याभिषेक आणि सुव्यवस्थापन
५.१ छत्रपती पदवी आणि हिंदवी स्वराज्य
६ जून १६७४ रोजी, रायगड किल्ल्यावर शिवाजी महाराजांचा छत्रपती म्हणून राज्याभिषेक झाला. या सोहळ्याने हिंदवी स्वराज्याची संकल्पना अधिक दृढ केली.
५.२ अष्टप्रधान मंडळ आणि प्रशासन
शिवाजी महाराजांनी प्रशासनासाठी अष्टप्रधान मंडळ (आठ मंत्र्यांचा गट) स्थापन केला, ज्यामध्ये अर्थ, संरक्षण, परराष्ट्र संबंध, न्याय, आणि गृहखात्याची जबाबदारी वेगवेगळ्या मंत्र्यांकडे होती. त्यांनी व्यापार, कृषी आणि सैन्य व्यवस्थापन सुधारले.
६. मराठा नौदलाची स्थापना
शिवाजी महाराजांनी भारतातील पहिले मजबूत नौदल निर्माण केले. त्यांनी कोंकण आणि पश्चिम किनाऱ्यावर नौसैनिक तळ उभारले आणि पोर्तुगीज, सिद्दी व डच आक्रमणांना अडवले.
७. छत्रपती संभाजी महाराज आणि पुढील संघर्ष
शिवाजी महाराजांच्या निधनानंतर त्यांच्या पुत्र छत्रपती संभाजी महाराज यांनी राज्याची जबाबदारी घेतली. ते एक शूर आणि बुद्धिमान शासक होते. त्यांनी औरंगजेबाच्या मुघल सैन्याशी निःसंकोच लढा दिला. १६८९ मध्ये, त्यांना पकडून क्रूरपणे ठार करण्यात आले, परंतु त्यांच्या बलिदानाने मराठा साम्राज्य अधिक बळकट झाले.
८. शिवाजी महाराज आणि त्यांची श्रद्धा
शिवाजी महाराज भगवती भवानी देवी यांचे उपासक होते आणि त्यांनी भवानी देवीकडून तलवार प्राप्त झाल्याची मान्यता आहे. तसेच, ते सर्व धर्मांचा सन्मान करत आणि न्यायप्रिय राज्यव्यवस्था निर्माण करण्यावर भर देत.
९. राजगर्जना आणि मराठ्यांचा युद्धघोष
९.१ राजगर्जनेचे महत्त्व
“हर हर महादेव!” अशी गर्जना करत मराठा योद्धे लढाईस सामोरे जायचे. हा युद्धघोष त्यांच्या निश्चयाचे, पराक्रमाचे आणि स्वराज्य स्थापनेच्या जिद्दीचे प्रतीक होते.
१०. निधन आणि वारसा
१०.१ रायगड येथे महाप्रयाण
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे ३ एप्रिल १६८० रोजी रायगड किल्ल्यावर निधन झाले. त्यांचा मृत्यू अचानक झाल्याने अनेक तर्कवितर्क मांडले जातात.
१०.२ मराठा साम्राज्याचा विस्तार
शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतरही मराठा साम्राज्याने पुढील काळात मोठा विस्तार केला आणि पेशव्यांच्या नेतृत्वाखाली उत्तर भारतात मोठे यश मिळवले.
११. निष्कर्ष
छत्रपती शिवाजी महाराज हे केवळ योद्धे नव्हते, तर ते एक दूरदर्शी राजे होते. त्यांनी हिंदवी स्वराज्याची संकल्पना साकारली आणि एक न्यायप्रिय, सुव्यवस्थित आणि सामर्थ्यवान राज्य निर्माण केले. त्यांच्या पराक्रमाने, प्रशासनाने आणि न्यायप्रियतेने त्यांचे नाव इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी कोरले गेले आहे. आजही ते प्रत्येक भारतीयासाठी प्रेरणास्थान आहेत.
