छत्रपती संभाजी महाराज यांना ११ मार्च १६८९ रोजी औरंगजेबाने क्रूरपणे ठार मारले. त्यांच्या मृत्यूनंतर मराठा साम्राज्यावर प्रचंड संकट आले, कारण संभाजी महाराज हे अत्यंत धाडसी आणि कणखर नेतृत्व होते. त्यांचा मृत्यू मराठ्यांसाठी मोठा आघात होता, परंतु त्याचा परिणाम उलट झाला—मराठ्यांनी मुघलांविरुद्ध लढण्याचा निर्धार आणखी वाढवला.
महाराणी येसूबाई यांचा त्याग आणि संघर्ष
संभाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर त्यांची पत्नी महाराणी येसूबाई आणि मुलगा शाहू महाराज यांना मुघलांनी कैद केले. येसूबाई यांनी आपल्या पतीच्या मृत्यूनंतर अत्यंत धैर्याने परिस्थितीला तोंड दिले. त्या मुघल दरबारात असताना देखील आपल्या मुलाच्या सुरक्षिततेसाठी प्रयत्नशील राहिल्या. शाहू महाराजांना पुढे सोडले गेले, परंतु स्वराज्यावर गादीचा वाद निर्माण झाला.
राजाराम महाराजांचे नेतृत्व आणि गनिमी कावा
संभाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर स्वराज्याची जबाबदारी त्यांच्या धाकट्या भावाला, राजाराम महाराजांना, देण्यात आली. परंतु, रायगड मुघलांच्या ताब्यात गेल्यामुळे राजाराम महाराजांना जिंजी किल्ल्यावर जाऊन कारभार चालवावा लागला. जिंजीच्या लढाईत मराठ्यांनी मुघलांना जोरदार प्रतिकार केला. राजाराम महाराजांनी मराठ्यांच्या गनिमी काव्याला अधिक प्रबळ बनवले आणि मुघलांना सतत छळले. १७०० मध्ये राजाराम महाराजांचे निधन झाले, परंतु त्यांच्या रणनीतीमुळे मराठ्यांचा प्रतिकार अधिक मजबूत झाला.
संघर्षातील प्रमुख सेनानी: संताजी घोरपडे आणि धनाजी जाधव
मराठा साम्राज्य टिकवण्यासाठी संताजी घोरपडे आणि धनाजी जाधव यांनी अतुलनीय पराक्रम गाजवला. मराठ्यांनी गनिमी काव्याचा प्रभावी वापर करून मुघल सैन्याला मोठ्या प्रमाणावर पराभूत केले.
- संताजी घोरपडे: संताजी हे एक चतुर आणि धाडसी सेनानी होते. त्यांनी औरंगजेबाच्या सैन्यावर अचानक हल्ले चढवले आणि मोठ्या प्रमाणावर नुकसान केले. त्यांच्या युद्धनीतीमुळे मराठ्यांना मुघलांवर आघाडी मिळवता आली.
- धनाजी जाधव: धनाजी जाधव हेही एक महान योद्धे होते. त्यांनी मराठा सैन्याचे नेतृत्व करत मुघलांना अनेक ठिकाणी पराभूत केले. त्यांच्या नेतृत्वाखाली मराठ्यांनी स्वराज्य वाचवले आणि औरंगजेबाच्या स्वप्नांना धक्का बसला.
शाहू महाराज आणि स्वराज्याची पुनर्स्थापना
शाहू महाराज मुघल कैदेतून सुटल्यावर, स्वराज्याची गादी संभाळण्याचा संघर्ष सुरू झाला. महाराणी ताराबाई यांनी कोल्हापूर संस्थानाची स्थापना केली, तर शाहू महाराजांनी साताऱ्याच्या गादीवर हक्क सांगितला. अखेर, शाहू महाराज मराठा साम्राज्याचे प्रमुख बनले आणि पेशवाई व्यवस्थेची स्थापना झाली, ज्यामुळे मराठ्यांचे राज्य अधिक बळकट झाले.
संभाजी महाराजांच्या बलिदानानंतर मराठ्यांनी हताश न होता अधिक जोमाने स्वराज्यासाठी लढा दिला. राजाराम महाराजांच्या नेतृत्वाखाली मराठ्यांनी संघर्ष सुरू ठेवला आणि संताजी घोरपडे व धनाजी जाधव यांच्या पराक्रमामुळे मुघलांना मोठ्या प्रमाणावर पराभव पत्करावा लागला. महाराणी येसूबाईंच्या धैर्याने मराठा स्त्रियांना प्रेरणा दिली, तर शाहू महाराजांच्या नेतृत्वाखाली मराठा साम्राज्य अधिक बळकट झाले. या संपूर्ण संघर्षाने मराठ्यांच्या असामान्य धैर्याचा आणि त्यागाचा अद्वितीय इतिहास तयार केला.
